17. วาเน

อเนกคฺคหณสฺส ปโยชนํ วตฺตุมุปสกฺกติ ‘อิเธ’จฺจาทิ, วิวจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามญฺญนฺติ วิวจฺฉิตํ เอกสงฺขฺยาย สามญฺญํ, เอวํ มญฺญเต ‘‘ยทิ‘สฺยาทิ สฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยาสามญฺญสฺส ปริคฺคโห น สิยา ตทา อิหานตฺถก (มเนก)คฺคหณํ สิยา เตเนหาเน กคฺคหณสามตฺถิยาเยว ‘สฺยาทิสฺยาทิเน’ติ วตฺตุมิจฺฉิเตกสงฺขฺยา สามญฺญมฺปริคฺคหิตนฺติ วิญฺญายเต’’ติ เตเนจฺจาทินา อิทํ ทสฺเสติ ‘‘เตน ยถาวุตฺเตน ปุพฺเพ วุตฺโต สพฺโพปิ สมาโส ปุพฺพปรานํ ทฺวินฺนํเยว สฺยาทฺยนฺตานํ โหตี’’ติฯ

ยชฺเชวํ กถํ ‘ตทหุชาโต’ติ พหุลาธิกาเรน วิเสสน สมาสคพฺภการกสมาเสน วา สิชฺฌติ, อยํ อญฺญปทตฺถสมาโสฯ จตฺเถ พหุนฺนมิฏฺฐตฺตา ตทตฺถญฺจาเนกคฺคหณํ, เตน ‘โหตุ โปตุ ปิตา ปุตฺตา’ติ โหติ อุตฺตรปเท (โยนิ) สมฺพนฺเธ ปรโต ปุพฺพปทสฺส ‘‘ปุตฺเต’’ติ (3-65) สุตฺเตนาตฺเตน, อญฺญถา ทฺวินฺนํทฺวินฺนํ สมาเส สพฺพตฺถ อุตฺตรปทสมฺภเวน ‘‘วิชฺชาโยนิสมฺพนฺธานมา ตตฺร จตฺเถ’’ติ (3-64) ‘‘ปุตฺเต’’ติ จ สุตฺตทฺวเยนาตฺเตน‘โหตา โปตา ปิตา ปุตฺตา’ติ อาปชฺเชยฺยฯ อเนกนฺติ ปฐมนฺตตฺตา สฺยาทีตีทเมวานุวตฺตเต, เตเนวาเนกํ สฺยาทฺยนฺตมิจฺเจว วุตฺตํฯ อถาญฺญตฺเถติ วุตฺเต-ญฺญสฺส วากฺยสฺสตฺเถติ อวตฺวา ปทสฺเสจฺเจว กสฺมา วุตฺตนฺตฺยาสงฺกิยา ห- ‘สฺยาทฺยนฺตสฺเส’จฺจาทิ, ตสฺเสวาติ สามตฺถิยลทฺธสฺส สฺยาทฺยนฺต ปทสฺเสว สมาโส วิญฺญายตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตสฺส คุณา ตคฺคุณา ตสฺเสจฺจเนนาญฺญปทตฺโถ นิทฺทิสียเต, ตสฺส อญฺญปทตฺถสฺส เย คุณา ยานิ วิเสสนานิ, เตสํ สํวิญฺญาณํ คหณํ ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ, อถวา โส คุโณ ยสฺส โส ตคฺคุโณ, ตคฺคุณสฺส ตคฺคุณยุตฺตสฺสาญฺญปทตฺถสฺสสํวิญฺญาณํ, น คุณวิรหิตสฺสา(ติ) ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ, เอตฺถ ปน ‘อญฺญปทตฺเถ ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ ปฺยตฺถี’ติ ปริภาสียติ, ตตฺถายมตฺโถ ‘‘อญฺญปทตฺเถ สมาเส-ญฺญปทตฺโถ วิเสสเนน สห วิญฺญายติ นวิเสสนรหิโต’’ติ, กฺวจิ อตคฺคุณสํวิญฺญาณสฺสาปิ ทสฺสเน นาปิสทฺโท, ยตฺราวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ ตตฺเถว ตคฺคุณสํวิญฺญาณํ ภวติ, ตคฺคุณสํวิญฺญาณโต อญฺญํ อตคฺคุณสํวิญฺญาณํ, ตสฺมิํ, ยตฺราวยโวเยว สมาสตฺโถ ตตฺราตคฺคุณสํวิญฺญาณํฯ

เอตฺถ ปน พหุธนสทฺโท ปุริสสฺส อุปลกฺขณภาเวน กตตฺตาฯ อภิมโตติ ปาณินียานํ อภิมโต ทสนฺนํ สมีเป อาสนฺนา ทสนฺนมิจฺจาทิวากฺเยฯ

ปริมาณเมวสงฺเขฺยยนฺติ ปริมาณลกฺขณเมว สงฺเขฺยยํ, ตญฺจ ปริมาณลกฺขณํ สงฺเขฺยยญฺจฯ

สงฺขฺยานรูปนฺติ สงฺขฺยานสภาวํฯ

ปริมาเณนาติ ปญฺจสงฺขฺยาย ปริจฺฉิชฺชมาเนน สงฺเขฺยยสงฺขาเตน ปริมาเณนฯ

สงฺขฺยานวุตฺตีติ เตน อนติวตฺติยมานตปฺปริจฺเฉทก สงฺขฺยานรูป สงฺขาเต สงฺขฺยาเน วุตฺติ ยสฺสา สา สงฺขฺยานวุตฺติ-ปญฺจสงฺขฺยาฯ

ทิฏฺฐนฺเตนิมินา อิมํ ทีเปติ ‘‘ยถา ปญฺจ ปริมาณเมสนฺติ ปญฺจกาติ เอตฺถ ปริมาณรูโป-วยวเภทสมุทายสภาโว ปกติยตฺโถ สมุทายิโน สกุนา ปจฺจยตฺโถ, ตถา ติทสาติ เอตฺถาปิ’’ติ, กปฺปจฺจโย ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภเวนฯ

เกจิ ปนาติ อิมินา ปาณินีเย ทสฺเสติฯ

ปกติปฺปจฺจยตฺถเภทสมฺภวาติ อิมินา ปเรสํ ปกติปฺปจฺจยตฺถานํ เภทาภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา สญฺญายํ สกตฺเถ กปฺปจฺจยสฺส วิธานํ ทสฺเสติฯ

สฺยาทฺยนฺตสฺสาติ อิมินา วาสทฺทสฺส ปทตฺตํ ทสฺเสติฯ

ตทตฺเถปีติ ตสฺส วาอิติ อญฺญปทสฺส อตฺเถปิ, ตทตฺโถ เจตฺถ วิกปฺปตฺโถ วา สิยา ตทา ปน ทฺวินฺนํ คหเณ น ติณฺณํ, เตสนฺตุ คหเณ น ทฺวินฺนํ, สํสโย วา, ตทา ตุ สํสยสฺโสภยา ลมฺพนรูปตฺตา ทฺเววาติ วุตฺเต ตโย, ตโยวาติ วุตฺเต ทฺเว อเปกฺขียนฺตีติ พุทฺธิวิสยา ปญฺจ อตฺถา สมาสาภิเธยฺโย โหนฺติฯ

นามตฺเตนาติ รุฬฺหินามตฺเตน, อภิมโต ปาณินิยานํ, วิกปฺปิตํ สุตฺตนฺตเรน วิภาสา สพฺพนามสญฺญาวิธาเนนฯ

อวยวธมฺเมนาติ อวยวสงฺขาเตน สภาเวนฯ

นนุ จ สมานาธิกรณานํ พหุพฺพีหิ วุตฺโต ปาณินิเยหิ ‘ปญฺจหิ ภุตฺตมสฺเสติ พฺยธิกรณานํ น สิยา’ติ, ตถา ปฐมตฺถํ วชฺเชตฺวา สพฺพวิภตฺยตฺเถสุ อิฏฺโฐ ‘วุฏฺเฐ เทเวคโตจฺจตฺร วุฏฺฐเทโวติ น สิยา’ติ ตสฺมา กถมตฺร พฺยธิกรณานํ ปฐมตฺเถ สมาโส วณฺณียเตจฺจาสงฺกิยาห-‘พฺยธิกรณานมฺปิ’จฺจาทิ, พฺยธิกรณานมฺปิ ยถาภิธานํสมาสสพฺภาวโต ปญฺจหิ ภุตฺตมสฺเสตฺยาโท พหุลาธิการา อนภิธานโต วา น ภวิสฺสติ, ตโตเยว จ ปญฺจ ภุตฺต วนฺโต-สฺเสติ สมานาธิกรณานมฺปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ, ตถา ปฐมตฺเถปิ กฺวจิ น ภวิสฺสติ วุฏฺเฐ เทเว คโต’ติฯ ตุลฺยโยเค คมฺยมาเนติ อตฺโถฯ

อญฺญตฺรจาติ ตุลฺยโยคโต-ญฺญตฺร สโลมโกตฺยาทีสุ จ, วิชฺชมานานิ โลมานฺยสฺส, วิชฺชมานา ปกฺขา อสฺสาติ วิคฺคโหฯ อุปสงฺขฺยาโต ‘‘สฺยาทฺยธิกาเร-ตฺถิขีราทีนมุปสงฺขฺยาน’’นฺติ (2-2-24-วา) สภาวโต เอว นิวตฺโต น สุตฺตนฺตรโต, คตตฺถสฺสาปิ หิ ปโยเค อนวฏฺฐานํ สิยา ปิฏฺฐเปสเน วิย, กถญฺจรหิ พฺราหฺมเณ พหู อานย, อหํ ปจามีติ นาวสฺสเมวํ ปโยโค, กตฺถจิ ปน วจนสิลิฏฺฐตาทิปฺปโยชเน สติ โหเตวฯ

กณฺเฐ สมฺภโวติ กาฬสฺส กณฺเฐ สมฺภโวฯ ฏฺฐสทฺทตฺโถติ กณฺฐฏฺฐสทฺเท ฏฺฐสทฺทตฺโถฯ โอฏฺฐสทฺโทว มุขวุตฺตีตฺยเนน คมฺมมานตฺถตฺตา ทุติยสฺส มุขสทฺทสฺสาปฺปโยคมาห, ตสฺมา โอฏฺโฐว มุขมสฺสาติ วิคฺคยฺห โอฏฺฐมุโขติ สมาโส, น จ ปาณิ ปาณฺยนฺตรสฺส มุขํ, มุเขเนว จ ปาณิมุขสฺส สทิสตฺตํ ปสิทฺธนฺติ สามตฺถิยา โอฏฺฐมุขมิว มุขมสฺเสตฺยตฺเถว ติฏฺฐเต, อุปนฺยสฺยนฺเตตฺยุปนฺยาสา, วิสยทสฺสนตฺถาติ อิมินา’กณฺเฐ กาโฬ ยสฺสา’ตฺยาทีกเมว วากฺยนฺติ ทสฺเสติฯ สมุทาเย วิกาเรจาติ สมุทายสมฺพนฺเธ วิการสมฺพนฺเธ จฯ ตํสมาสสฺสาติ ตสฺสา ฉฏฺฐิยา สมาสสฺส, ตทภิธายินนฺติ สงฺฆาต วิการาภิธายีนํ, เกสานํ สงฺฆาโต อิจฺจาทิ ปเรสํ วากฺยํฯ ธาตุโต ชาตํ ธาตุชํ, อุตฺตรปทํ ปติตสทฺทาทิ, ตสฺส ปโยโคติ ปติตสทฺทสฺส ปโยโคฯ

‘‘นญฺสฺมาตฺถฺยตฺถาน’’นฺติ (2-2-24) วาตฺติกํ, เอตนาห-‘ญ การานุ พนฺธา’อิจฺจาทิฯ ปาณินิยา ตุ อวิชฺชมานสทฺโท นญฺสมาโส, ปทนฺตเร นาสฺส พหุพฺพีหิ โวตฺตรปทโลโป, อวิชฺชมานา ปุตฺตาสฺส อปุตฺโตวิชฺชมานปุตฺโตติ สาเธนฺติ, อิจฺฉเต ปาณินีเยหิ… ทกฺขิณปุพฺพา สทฺทานํ นานตฺถตฺตา พฺยธิกรณตฺตา, วจเนปีติ สุตฺเต วิชฺชมาเนปิ, อย มญฺญปทตฺถสมาโส ปเรหิ พหุพฺพีหีติ วุจฺจติ ตถาหิ พหโว วิหโย ยสฺส โส พหุพฺพีหิ, ยถา พหุพฺพีหีติ อญฺญปทตฺถปฺปธาโน ตถา อยมฺปิฯ

19. จตฺเถ

สมุจฺจีติ ปิณฺฑีกรณํ, โก โสติ อาห- ‘สาธนเมก’มิจฺจาทิฯ เอกํ สาธนํ เอกํ กิริยํ วา ปฏิจฺจ จียมานตาติ สมฺพนฺโธ, เกสนฺติ อาห- ‘กิริยาสาธนาน’นฺติ, เกนาติ อาห- ‘อตฺตรูปเภเทนา’’ติฯ ตตฺถ เทวทตฺโต ภุญฺชติ ติฏฺฐติ ปจติจาติ สาธนมฺปฏิจฺจ กิริยานํ อตฺตรูปเภเทน จียมานตา เวทิตพฺพา, ธเว จ ขทิเร จ ปลาเส จ ฉินฺทาติ กิริยมฺปฏิจฺจ อตฺตรูปเภเทน สาธนานํ จียมานตา เวทิตพฺพาฯ

โสติ สมุจฺจโย ภวตีติ เสโส, เกสนฺติ อาห- ‘ตุลฺย พลาน’มิจฺจาทิฯ

ตุลฺยพลานนฺติ อิมินา วิสุํ ปธานภาเวน กิริยาภิสมฺพนฺธา อญฺญมญฺญานเปกฺขตฺตมาหฯ

อนิยตกฺกมโยคปชฺชานนฺติ กโม จ โยคปชฺชญฺจ, อนิยตํ กมโยคปชฺชํ เยสํ สทฺทานํ เตสํ, ยเถตฺยาทินา ตตฺโถทาหรณํ ทสฺเสติ, เอตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘เอตฺถ ควาทีนํ วิสุํ ปธานภาเวนานยนกิริยาภิสมฺพนฺธา ตุลฺยพลตา ควาทีนํ วุตฺตกฺกเมเนว นยนาภาวา อนิยตกฺกมตา ควาทีนํ ยุคปทิ นยนาภาวา อนิยต โยคปชฺชตา จ โหติ, ตถา อญฺญํ ตาทิสมฺปี’’ติฯ